ابواسحق بسحاق اطعمهبُسْحاقِ اَطْعِمه، ابواسحاق حلاج شیرازی د ۸۴۰ق/۱۴۳۶م، از شاعران پارسی‌گوی سده ۹ق/ ۱۵م بود. ۱ - نام و لقب بسحاقدرباره نام و لقب او نظریات گوناگونی وجود دارد. از میان تذکره‌نویسان، تنها هدایت نام او را احمد آورده است [۱]
هدایت، رضاقلی، ریاض العارفین، ص۷۱، تهران، ۳۱۶ش.
[۲]
بهروزی، علینقی، «تاریخ وفات شیخ ابواسحاق حلاج و محل قبر او»، ج۱، ص۲۴۹، یغما، تهران، ۳۵۴ش، س ۸، شم.
اما چنانکه اوحدی بلیانی، [۳]
اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، ج۱، ص۱۱۷، عکس نسخة خطی کتابخانة ملی ملک، شم ۳۲۴.
تصریح کرده، احمد اطعمه د ۸۵۰ق نام مقلد بسحاق اطعمه است. نخستین بار لودی، [۴]
لودی، شیرعلی، مرآة الخیال، ج۱، ص۶۲، به کوشش محمد ملک الکتاب شیرازی، بمبئی، ۳۲۴ق.
و پس از او اته، [۵]
اته، هرمان، تاریخ ادبیات فارسی، ج۱، ص۱۱۸، ترجمة رضازاده شفق، تهران، ۳۵۶ش.
نفیسی [۶]
نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، ج۱، ص۲۹۶، تهران، ۳۴۴ش.
و صفا [۷]
صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۴، ص۲۴۴، تهران، ۳۳۶ش.
او را به لقب جمال‌الدین خواندند. [۸]
میرزایف، عبدالغنی، ابواسحاق و فعالیت ادبی او، ج۱، ص۳_ ۵، دوشنبه، ۹۷۱م.
که لقب فخرالدین بدو داده است.) ۲ - زندگینامهبه گواهی اغلب منابع، بسحاق در نیمه دوم سده ۸ق در شیراز به دنیا آمد و بیش‌تر مدت زندگی خود را در آن شهر گذراند. از خاتمه دیوان بسحاق [۹]
بسحاق اطعمه، دیوان، ص۱۸۳، شیراز، ۳۶۰ش.
بر می‌آید که او در شیراز، در حجره مدرسه‌ای زندگی می‌کرده است و دوستدارانش در آن‌جا به دیدار او می‌رفته‌اند. وی همچنین در بعضی از سروده‌های خود [۱۰]
بسحاق اطعمه، دیوان، ص۸۷، شیراز، ۳۶۰ش.
به سفرهایش به اصفهان و خراسان اشاره کرده است. بسحاق به دربار شاهزاده اسکندر بن عمر شیخ نوه تیمور گورکانی، حاکم فارس و اصفهان ۸۱۵ -۸۱۷ق/۱۴۱۲-۱۴۱۴م راه داشت و ندیم وی بود [۱۱]
دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۶، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۳۳۸ش.
اما در جای جای دیوان خود [۱۲]
بسحاق اطعمه، دیوان، ص۱۳، شیراز، ۳۶۰ش.
[۱۳]
بسحاق اطعمه، دیوان، ص۱۴، شیراز، ۳۶۰ش.
[۱۴]
بسحاق اطعمه، دیوان، ص۱۷، شیراز، ۳۶۰ش.
، اشاره‌هایی به حال خود و مردم فقیر روزگار دارد که نشان می‌دهد از نعمت‌های دربار چندان بهره‌ای نداشته است.۳ - مرید شاه نعمت‌الله ولینخستینبار، هدایت بسحاق را از مریدان شاه نعمت‌الله ولی د ۸۳۴ ق دانسته [۱۵]
هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحا، ج۴، ص۱۵، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۳۳۹ش.
، ولی به باور میرزایف [۱۶]
میرزایف، عبدالغنی، ابواسحاق و فعالیت ادبی او، ج۱، ص۱۸_ ۱۹، دوشنبه، ۹۷۱م.
نقیضه بسحاق، به ویژه بر غزلی از شاه نعمت‌الله، خود ردیه‌ای بر آراء وی است. همچنین محتوای «رساله خواب‌نامه» بسحاق مخالفت او را با عارفان روزگار می‌نمایاند. [۱۷]
بسحاق اطعمه، دیوان، ج۱، ص۱۶۶، شیراز، ۳۶۰ش.
بسحاق در دیوانش خود را با لقب حلاج می‌خواند [۱۸]
بسحاق اطعمه، دیوان، ص۴، شیراز، ۳۶۰ش.
و دولتشاه هم به پیشه حلاجی وی اشاره کرده است، [۱۹]
دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۶، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۳۳۸ش.
ولی علی حسن خان این پیشه را از آن پدر بسحاق می‌داند. [۲۰]
علی حسن خان، صبح گلشن، ج۱، ص۶۳، کلکته، ۲۹۵ق.
۴ - دیوان بسحاقدیوان بسحاق شامل آثار منظوم و منثور اوست: ۴.۱ - آثار منظومآثار منظوم: شامل سُفره کنزالاشتها در قالب قصیده رائیه که نقیضه قصیده مشهور سعدی است (۱۱۴بیت)؛ قصاید دیگر و نیز غزلیات (۱۰۰غزل)؛ ترجیع بند؛ مثنوی اسرار چنگال (۷۲ بیت)؛ مقطعات (۱۷ قطعه)؛ رباعیات (۱۷ رباعی)؛ فهلویات؛ فردیات؛ مثنوی جَنگ نامه مزعفر و بغرا (۱۶۰۳ بیت بر وزن شاهنامه فردوسی). ۴.۲ - آثار منثورب - آثار منثور: شامل دیباچه به نثر مسجع؛ رساله ماجرای برنج و بغرا؛ رساله خواب‌نامه در هجو ادعاهای عارفان معاصر شاعر؛ [۲۱]
بسحاق اطعمه، دیوان، شیراز، ۳۶۰ش.
خاتمه دیوان. دیوان بسحاق نخستین بار در ۱۲۹۹ق در ایران و سپس در ۱۳۰۳ق در استانبول، به کوشش میرزا حبیب اصفهانی، به ضمیمه فرهنگ‌نامه اصطلاحات کتاب که غیر از فرهنگ‌نامه نگاشته بسحاق است، به چاپ رسید. اثر اخیر بارها در ایران تجدید چاپ شده است. ۵ - شیوه شاعری بسحاقشیوه شاعری بسحاق بیش از هر کس متاثر از عبید زاکانی بوده است، اما باید توجه داشت که وی در سروده‌های خود، به بهانه وصف خوراکی‌ها، ریاکاری مردم منعم را با نوع غذاهای‌شان سنجیده [۲۲]
بسحاق اطعمه، دیوان، ص۵۸، شیراز، ۳۶۰ش.
، و با انتقاد گزنده خود، آرزوهای پنهانی طبقات محروم آن روزگار را نمایانده است. [۲۳]
صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۴، ص۲۴۷_ ۲۴۸، تهران، ۳۳۶ش.
۶ - نوع سروده‌های ویسرودههای بسحاق از نوع نقیضه [۲۴]
داد، سیما، فرهنگ اصطلاحات ادبی، ج۱، ص۲۹۸_ ۲۹۹، تهران، ۳۷۱ش.
است. او برای نقیضه‌سازی، شعرهای بزرگانی چون فردوسی، ظهیر فاریابی، عطار، نظامی، خواجو، حافظ و شاه نعمت‌الله ولی را برگزیده است. نهایت هنر او در آن است که میان دو امر متباین قرابت ناگزیر با اثر اصلی و اجتناب عمدی از آن، تعادلی برقرار کرده که موجب شده است نقیضه‌های او، ضمن هدایت ذهن خواننده به آثار اصلی، خود سروده‌هایی مستقل و هدفمند باشد. بسحاق در نقیضه‌سازی و مضمون‌یابی از چنان ذهن مستعدی برخوردار بوده که در برابر برخی غزل‌های حافظ، کمال خجندی و دیگران، بیش از یک نقیضه ساخته است. [۲۵]
بسحاق اطعمه، دیوان، ج۱، ص۴۶_ ۴۸، شیراز، ۳۶۰ش.
[۲۶]
بسحاق اطعمه، دیوان، ج۱، ص۶۷_ ۶۷، شیراز، ۳۶۰ش.
[۲۷]
بسحاق اطعمه، دیوان، ج۱، ص۹۳_ ۹۴، شیراز، ۳۶۰ش.
از دیگر تفنن‌های بسحاق سرودن ۲۲ بیت به گویش کردی و لری [۲۸]
بسحاق اطعمه، دیوان، ج۱، ص۲۵_ ۲۶، شیراز، ۳۶۰ش.
و نیز دو دو بیتی به شیوه فهلویات و به گویش محلی است. [۲۹]
بسحاق اطعمه، دیوان، ج۱، ص۱۱۳، شیراز، ۳۶۰ش.
ریپکا شعر بسحاق را با آثار شاعر فرانسوی، ژوزف دوبرشو ۱۷۶۲- ۱۸۳۸م که درباره خورد و خوراک می‌سروده، سنجیده است. [۳۰]
ریپکا، یان، تاریخ ادبیات ایران، ج۱، ص۴۳۵، ترجمة عیسی شهابی، تهران، ۳۵۴ش.
۷ - برخی مقلدان بسحاقشاعرانی چون نظام‌الدین احمد اطعمه، نظام‌الدین محمود قاری یزدی (د ۹۹۳ق/ ۱۵۸۵م، در دیوان البسه)، تقی دانش، معروف به ضیاء لشکر (د ۱۲۸۸ق/۱۸۷۱م، در دیوان حکیم سوری)، عبدالقادر خواجه‌سودا (د۱۲۹۰ق/۱۸۷۳م، که نقیضه‌هایی در اعتراض به شعر شاعران سبک هندی دارد) و میرزا عبدالله گرجی اصفهانی، متخلص به اشتها (سده ۱۳ق/۱۹م)، از مقلدان بسحاق بوده‌اند. [۳۱]
نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، ج۱، ص۲۰۴، تهران، ۳۴۴ش.
[۳۲]
میرزایف، عبدالغنی، ابواسحاق و فعالیت ادبی او، ج۱، ص۷۲، دوشنبه، ۹۷۱م.
۸ - وفاتسال وفات بسحاق را ۸۲۷، ۸۳۰ و ۸۳۷ق نیز نوشته‌اند، [۳۳]
میرزایف، عبدالغنی، ابواسحاق و فعالیت ادبی او، ج۱، ص۶، دوشنبه، ۹۷۱م.
[۳۴]
فرصت، محمدنصیر، آثار عجم، ج۱، ص۴۷۴، تهران، ۳۶۲ش.
[۳۵]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، ج۲، ص۶۸۸_ ۶۸۹، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، ۳۶۴ش.
اما به اشاره بهروزی [۳۶]
بهروزی، علینقی، «تاریخ وفات شیخ ابواسحاق حلاج و محل قبر او»، ج۱، ص۲۴۹، یغما، تهران، ۳۵۴ش، س ۸، شم.
با توجه به سنگ مزار منتسب به بسحاق که هم‌اکنون در تکیه چهل تنان شیراز قرار دارد، او در ۸۴۰ ق درگذشته است. ۹ - فهرست منابع(۱) اته، هرمان، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمة رضازاده شفق، تهران، ۳۵۶ش. (۲) اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، ۳۶۴ش. (۳) اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، عکس نسخة خطی کتابخانة ملی ملک، شم ۳۲۴. (۴) بسحاق اطعمه، دیوان، شیراز، ۳۶۰ش. (۵) بهروزی، علینقی، «تاریخ وفات شیخ ابواسحاق حلاج و محل قبر او»، یغما، تهران، ۳۵۴ش، س ۸، شم. (۶) داد، سیما، فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران، ۳۷۱ش. (۷) دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۳۳۸ش. (۸) ریپکا، یان، تاریخ ادبیات ایران، ترجمة عیسی شهابی، تهران، ۳۵۴ش. (۹) صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۳۳۶ش. (۱۰) علی حسن خان، صبح گلشن، کلکته، ۲۹۵ق. (۱۱) فرصت، محمدنصیر، آثار عجم، تهران، ۳۶۲ش. (۱۲) لودی، شیرعلی، مرآة الخیال، به کوشش محمد ملک الکتاب شیرازی، بمبئی، ۳۲۴ق. (۱۳) میرزایف، عبدالغنی، ابواسحاق و فعالیت ادبی او، دوشنبه، ۹۷۱م. (۱۴) نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، ۳۴۴ش. (۱۵) هدایت، رضاقلی، ریاض العارفین، تهران، ۳۱۶ش. (۱۶) هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۳۳۹ش. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابواسحق بسحاق اطعمه»، شماره۴۸۶۵. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|